Македонија во Софија

Во современиот градски пејзаж на Софија, меѓу квартовите западно од центарот, се крие еден историски микрокосмос што ја носи со себе меморијата на една изгубена татковина – Македонија. Реонот „Илинден“, што ги опфаќа квартовите „Света Троица“, „Захарна фабрика“, „Илинден“ и „Гевгелиски“, се оформува во првите децении на ХХ век како своевидна „Мала Македонија“ – социјален, културен и меморијален топос на десетици илјади бегалци, искорнати од земјите на Егејска, Вардарска и Пиринска Македонија по низа војни, востанија и национални катастрофи. Ова не е само територијален феномен во рамките на растечката престолнина, туку историски процес преку кој може да се проследи вековно пренесување на меморија, идентитет и национален идеал.

Секое име на улица, секое читалиште, секоја топонимија во овој реон е документ од една трауматична, но горда историја. Тука оживуваат не само спомените за Илинденско-Преображенското востание, туку и за оној долг и болен пат на Македонските Бугари, кои по распаѓањето на Санстефанската надеж и по катастрофите на војните од 1913 и 1918 година ја пренесуваат во Софија својата симболична родна земја. Оваа „Мала Македонија“ не е само етнографски остаток, туку жива матрица на бугарската национална судбина – спој од изгубена татковина, градска адаптација и сочувана самосвест.

Настанот што го одбележува почетокот на оваа историска низа е Илинденско-Преображенското востание од 1903 година. Кренато на 2 август (20 јули по стар стил), востанието во Македонија и Одринско претставува последен и очаен обид за изборување национално ослободување во рамките на Отоманската империја во распаѓање. Во текот на неколку недели се водат 239 битки, во кои загинуваат 994 востаници, а последиците ја надминуваат воената статистика – 201 село се запалени, над 4600 луѓе убиени, 3000 жени силувани и малтретирани, 70 000 луѓе остануваат без дом, а повеќе од 30 000 бараат засолниште во слободна Бугарија. Оваа катастрофа – по слава и жртви споредлива со Априлското востание од 1876 година – добива карактер на општобугарска драма. Во освртот на Христо Смиљанов е содржана нејзината најдлабока карактеристика: Турција гледа во македонските востаници „воплотување на бугарскиот бунтовен дух“. Илинден не е локален чин на отпор, туку врвна точка на бугарскиот национален стремеж кон слобода, плаќање на „искупителен данок“ за севкупниот народен идеал.

Но востанието не завршува со ослободување – завршува со масовно прогонство. Бранoт бегалци што ги напуштаат Вардарскиот, Егејскиот и Битолскиот регион најнапред пристигнува во Ќустендил, Дупница и Софија. Бугарската држава, иако сиромашна и разнебитена од претходните војни, ги прифаќа овие луѓе како свои – не како туѓинци, туку како браќа, принудени да бараат засолниште под заедничкиот национален кров.

По загушувањето на востанието во 1903 година, македонските бегалци почнуваат да се насобираат по крајните делови на Софија – тогаш град со едвај 70 000 жители, но со брзо растечка периферија. Првите населувања во просторот меѓу „Захарната фабрика“ и Западниот парк се спорадични, но по Меѓусојузничката војна (1913) и Првата светска војна (1918) тие добиваат постојан и масовен карактер. По Нојскиот договор (1919) Бугарија ги губи Струмица и Беломорска Тракија; новите државни граници засекогаш ги отсекуваат од татковината стотиците илјади Бугари од Македонија. До 1925 година бројот на македонските бегалци во Бугарија достигнува 300 000 луѓе, од кои значителен дел се населуваат во западните краишта на Софија. Така се раѓа територијата која подоцна ќе биде наречена реон „Илинден“ – симболично име што упатува на истиот чин на востание кој го предизвика прогонството.

Првично оваа територија не се појавува на картите на Софија од 1908 и 1917 година, бидејќи се наоѓа надвор од градските граници. Но во планот на престолнината од 1928 година веќе јасно се означени квартовите „Гевгелиски“, „Света Троица“ и „Илинден“ – резултат на самостојниот урбанистички развој породен од бегалската потреба за дом, труд и заедница. Тука се оформува еден вид бегалска република во градот, изградена не од случајни мигранти, туку од луѓе што го носат споменот за изгубената татковина како културен и морален капитал.

Преселбата во Софија не значи губење на идентитетот. Напротив – токму во новите софиски предградија македонските бегалци создаваат цврсти форми на заедничка организација преку кои го зачувуваат јазикот, обичаите и националната меморија. Една од централните институции е читалиштето „Роден крај“, основано во 1931 година од бегалци од Егејска Македонија во квартот „Гевгелиски“. Неговиот прв претседател – Кирил Манасиев, роден во Гевгелија во 1909 година – го симболизира новиот тип интелектуален водач на бегалската средина: човек што ги обединува публицистичката дејност, општествениот ангажман и чувството за долг кон споменот на предците.

Самото име „Роден крај“ е повеќезначно – тоа е истовремено географска носталгија и културна декларација. Бегалците не го нарекуваат своето читалиште „нов дом“ или „собирен центар“, туку токму „роден крај“, затоа што преку зборот, песната и меморијата го обновуваат она што геополитиката им го одзела.

Општествената ткаенина на реонот се гради околу слични јадра: занаетчиски работилници, училишта, цркви, заемнопомошни друштва. Заедно со нив се оформува и специфичен локален социум во кој македонската дијаспора се преплетува со сиромашните слоеви на главниот град, работници од Захарната фабрика и железничари. Така „Малата Македонија“ станува крстосница меѓу народносната меморија и модерната градска култура – појава што излегува надвор од етничкото и навлегува во полето на социокултурната интеграција.

Најсилното сведоштво за живата историска меморија на македонските бегалци во Софија е топонимијата. Секоја улица во реонот „Илинден“ е своевиден документ што ја кодира географијата и хероите на Македонија.

Улицата „Попчево“ потсетува на бугарското село Попчево во Струмичко – денес во Република Северна Македонија. Според сведоштвата на даскал Васил Драгомиров од 1903 година, тоа е „чисто бугарско и со патриотично население“, кое по Меѓусојузничката војна останува надвор од границите на Бугарија. Улицата „Мировци“ го носи името на село од Гевгелиско, чијшто жители активно учествуваат во Македонско-одринското ополчение во 1912 година.

Понатаму е ул. „Сава Михајлов“, посветена на војводата Сава Михајлов – Струмски, учесник во атентатот на железничкиот мост над Вардар кај Гевгелија за време на Илинденското востание. Неговиот живот – од раѓањето во селото Мачуково (денешно Евзони, Грција) до загинувањето во борбата – претставува типолошки образ на бугарскиот револуционер, чие име преминува од херојската легенда во градската географија. Сосема близу е и ул. „Мачуково“, именувана по неговото родно место. Слична логика се среќава и кај ул. „Иван Карасулски“ – посветена на прочуениот војвода Иванчо Карасулијата, опеан во народната песна „Малихери пукаја“, како и кај ул. „Сехово“, што потсетува на селото Сехово (денешно Идомени), родно место на Аргир Манасиев. Улиците „Богданци“, „Бачево“, „Мировци“ и многу други ја исцртуваат врз софиската карта обновената топографија на изгубената Македонија.

Така градскиот простор ја добива функцијата на архив на националната меморија. Секое име е историски документ, секоја табела – мал меморијал. Преку нив Бугарите од Македонија не само што означуваат улици, туку ја впишуваат својата историја во градскиот текст на престолнината. Софија, пак, ја прифаќа оваа меморија не како туѓо тело, туку како дел од сопствениот организам. Така „Малата Македонија“ се претвора во историско-културна зона на сеќавањето, каде топонимијата станува продолжение на националната свест.

Сочувувањето на македонската меморија во Софија не се исцрпува само со лични спомени и топонимија. Бегалците создаваат институционални механизми за културна репродукција, преку кои татковината „воспоставува“ во духовна и општествена смисла. По 1920 година се појавуваат десетици македонски братства, заемнопомошни друштва, женски и ученички организации што организираат вечеринки, книжевни читања, патриотски поменувања и добротворни акции за поддршка на новодојдените бегалци. Тие структури дејствуваат неформално, но ја извршуваат улогата на паралелна јавност – простор во кој Македонците можат да ја изразат својата национална припадност без притисок или туѓо определување. Така се создава своеобразен културен подем, особено силен во 30-тите години. Читалиштата како „Гоце Делчев“ во квартот „Света Троица“ и „Роден крај“ во „Гевгелиски“ се претвораат во центри на книжевен живот, театарна дејност и национално воспитување.

Македонските бегалци во Софија развиваат и сопствена издавачка активност. Се печатат весници, збирки со песни, спомени за војводи, истражувања по историја и етнографија на Македонија. На овој начин „Малата Македонија“ се утврдува не само како социјален феномен, туку и како фокус на бугарската интелектуална енергија насочена кон зачувување на историската вистина за националниот карактер на Македонија.

По 9 септември 1944 година и воспоставувањето на новата власт, реонот „Илинден“ навлегува во нова етапа од својот развој. Политичката промена во Бугарија и започнатата индустријализација ја преобразуваат социјалната структура на квартовите, но не и нивното потекло. Новата држава спроведува политика на урбанизација и станбена изградба, што постепено ја претвора „Малата Македонија“ од бегалска периферија во интегрирана градска зона. Во 50-тите и 60-тите години започнува масовна изградба на станбени блокови, што го менува ликот на „Света Троица“ и „Илинден“. Многу од старите бегалски куќи се уриваат, но нивните наследници остануваат. Се создаваат училишта, здравствени пунктови, домови на културата. Урбанистички, реонот се вклопува во општиот план на Софија, но го задржува посебниот етнографски слој, кој и понатаму се изразува преку локални празници, собори и родови средби.

Паралелно со тоа, државната идеологија постепено ја пригушува темата за македонските корени на населението, особено по 1947–1948 година, кога односите со Југославија се влошуваат. Преселничката историја престанува да биде дел од официјалниот наратив, но останува жива во семејствата. Така „Малата Македонија“ се претвора во зона на приватната меморија, каде историите се предаваат усно – преку разговори, фотографии, родословија и песнопојни традиции.

Социјалната трансформација не го уништува, туку го преобразува идентитетот. Потомците на македонските бегалци се интегрираат во професионалниот и културниот живот на престолнината, истовремено чувајќи го своето потекло како вредност. Во 70-тите години се појавуваат нови културни иницијативи кои преку музика, театар и фолклор ги оживуваат старите мотиви на македонското наследство.

Денес „Малата Македонија“ веќе не е географски изолиран бегалски кварт, туку органски дел од урбанистичката структура на Софија, но нејзината историска функција останува видлива. Топонимијата што ја оформува уличната мрежа продолжува да ја извршува улогата на јазик на меморијата. Улиците што ги носат имињата на македонски населби и војводи се живи историски документи што ја одржуваат културната врска со минатото.

Локалните културни институции, како читалиштата „Роден крај“ и „Гоце Делчев“, сè уште организираат комеморативни вечери за Илинден, средби на потомци и изложби поврзани со македонското национално-револуционерно движење. Овие настани не се само културни манифестации – тие се акти на историско продолжение преку кои се одржува жив споменот за оние што никогаш не се вратија во своите родни села.

Во почетокот на XXI век истражувачите на урбанизмот и меморијата сè почесто го разгледуваат реонот „Илинден“ како пример за културна трансмисија, при која миграциската заедница успева да ја интегрира сопствената историја во националниот контекст без да ја изгуби нејзината автономна вредност. Во тој поглед „Малата Македонија“ функционира како историска метафора на Бугарија по 1913 година – држава што ги чува своите изгубени територии во симболи, имиња и културни кодови.

Историското значење на „Малата Македонија“ не се сведува на локален или етнографски интерес. Таа е одраз на бугарската национална судбина – судбина на распарчување, меморија и стремеж кон единство. Преселувањето на македонските Бугари во Софија не претставува само демографски процес, туку внатрешно национално движење, во кое изгубените земји се пренесуваат во срцето на државата.

Тука се гледа еден уникатен историски феномен: географска загуба, надоместена преку културна репродукција. Бугарите од Македонија не можат да се вратат во своите родни села, но ги пресоздаваат во имиња, песни, улици, институции и сеќавања. Во тој смисол „Малата Македонија“ не е само дел од Софија – таа е продолжение на националниот идеал во симболична димензија.

Денешниот главноградски реон „Илинден“ – со население над 36 000 жители и површина од 3 310 декари – е жив урбан организам, но зад неговата модерна инфраструктура се крие слој од историска меморија кој и понатаму ја обликува идентитетот на генерации софијанци. Секоја адреса, секоја табела и секое читалиште тука ги носат знаците на еден изгубен, но не и заборавен свет.

„Малата Македонија“ во Софија не е само територијален феномен, туку културно-историски документ на националната меморија. Таа сведочи за способноста на бугарското општество да ја претвора трагедијата во созидание, прогонството – во духовно враќање. Тука македонските бегалци создаваат ново општество, но не го отфрлаат старото – го пренесуваат, преосмислуваат и го впишуваат во просторот на главниот град.

Во овој смисол „Малата Македонија“ останува историски мост меѓу изгубеното и зачуваното – меѓу она што било одземено од географијата и она што останува во меморијата. Сè додека во Софија постојат улици со имиња како Попчево, Мировци или Сехово, сè додека во читалиштата одекнуваат песни за Гоце Делчев и Насте Стојанов, националниот идеал нема да биде загубен. „Малата Македонија“ продолжува да живее како тивок, но јасен глас на историјата.

Извор:https://tribuna.mk/